Są hipotezy, że słowo wywodzi się z praindoeuropejskiej pieszczotliwej formy atta, słyszanej w mowie dzieci (tak samo jak tata czy mama) i używanej na określenie zarówno ojca, jak i matki.

Losy słowa ojciec kształtowały się podobnie w innych językach słowiańskich: rosyjskim, czeskim czy chorwackim.
W staropolszczyźnie brzmiało to ociec, uproszczona (w wymowie) wersja ojciec jest późniejsza.

W języku polskim dziś używa się słowa ojciec zarówno jako neutralnego, jak i w stylu podniosłym. Gdybyśmy mieli jego sens odczytywać z frazeologizmów, zobaczylibyśmy, że ojciec to ktoś serdeczny, opiekuńczy, bywa surowy, a czasem zbytnio moralizuje. Na myśl przychodzą bowiem takie określenia jak: otoczyć kogoś ojcowską opieką, opiekować się kimś po ojcowsku, uderzyć w ojcowski ton. Co ciekawe, ojcem nazywamy także założyciela czegoś, zwłaszcza gdy to coś odniesie sukces (a sukces, jak wiadomo, ma wielu ojców). 

W rzeczowniku ojciec źródło ma przymiotnik ojczysty (język ojczysty, a nie macierzysty - jak mawiają o swoim rodzimym języku np. Niemcy czy Anglicy).

Wyrazy z tej rodziny mają oficjalny wydźwięk, raczej pozytywny, czasem podniosły. Inaczej jest ze słowem tatuś. Raczej nie silimy się na komplement, gdy opisujemy wygląd mężczyzny jako podtatusiały.

Słowo tato niesie inne brzemię. To odmiana. Bo o ile nie mamy problemu, by mówić o ojcach, zapraszać ojców, składać życzenia ojcom i patrzeć, jak się ojcowie z nich cieszą, tak już z tatami sprawa się bardziej komplikuje. Tatowie są rzadziej zapraszani np. na przedszkolne uroczystości z okazji Dnia Ojca, prędzej tatusiowie. W tym wypadku nawet z jednym tatą bywa problem - wypada złożyć życzenia tacie czy raczej tatowi?

Językoznawcy są zgodni - obie formy są poprawne, ale nie są to wcale warianty tego samego słowa! Istnieją bowiem dwie formy mianownika liczby pojedynczej: tata (wersja ogólnopolska) i tato (regionalizm używany głównie w Polsce wschodniej i południowej).