Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w Bydgoszczy i okolicach wciąż trwała walka o wolność
Historia tego miejsca sięga 1919 roku. W czasie walk pod Murowańcem niedaleko Bydgoszczy ciężko ranny został powstaniec o nieznanym nazwisku. Niemcy wzięli go do niewoli i przewieźli do bydgoskiego szpitala wojskowego, gdzie kilka dni później zmarł. Mimo wielu prób, jego tożsamości nigdy nie udało się ustalić. Mieszkańcy Bydgoszczy, poruszeni losem anonimowego bohatera, zorganizowali mu uroczysty pogrzeb 26 czerwca 1919 roku na Cmentarzu Nowofarnym.
W 1921 roku pojawił się pomysł, by stworzyć trwały Grób Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego. Wybrano symboliczne miejsce – ówczesny plac Bernardyński, gdzie wcześniej stał pomnik pruskich żołnierzy z wojny 1870–1871. W ten sposób Bydgoszcz odwróciła historię, przywracając temu miejscu polski charakter.
„Nieznanemu Powstańcowi Wlkp. – Rodacy”
Dzięki wsparciu prezydenta miasta Bernarda Śliwińskiego w 1925 roku powstała murowana krypta obłożona granitem. Uroczystość złożenia szczątków odbyła się 9 sierpnia 1925 roku. Wzięły w niej udział tłumy mieszkańców, wojsko, orkiestry i delegacje wielu organizacji patriotycznych. Trumnę przewieziono na lawecie armatniej, a nad grobem złożono płytę z białego marmuru z wizerunkiem anioła i napisem: „Nieznanemu Powstańcowi Wlkp. – Rodacy”.
Przez lata miejsce to stało się centrum obchodów narodowych i wojskowych. Składano tu wieńce, spotykali się kombatanci, a generał Józef Haller zawsze odwiedzał grób podczas wizyt w Bydgoszczy. W 1928 roku uroczyście złożono tu garść ziemi z francuskiego cmentarza St. Hilaire – symboliczny gest łączący powstańców wielkopolskich z żołnierzami Armii Hallera walczącymi na Zachodzie.
Podczas II wojny światowej Niemcy zniszczyli grób, a szczątki bohatera zbezczeszczono
Podczas II wojny światowej Niemcy zniszczyli grób, a szczątki bohatera zbezczeszczono. Ocalała jedynie marmurowa płyta, ukryta przez pracowników miejskich. Już w 1945 roku mieszkańcy zaczęli spontanicznie upamiętniać to miejsce. Rok później, podczas obchodów 600-lecia nadania praw miejskich, odbudowano to miejsce pamięci w nowej, okazalszej formie.
W latach 80. z powodu zmian komunikacyjnych przeniesiono grób nieco dalej i dodano pomnik projektu prof. Stanisława Horno-Popławskiego. Uroczyste odsłonięcie odbyło się 27 grudnia 1986 roku – w rocznicę wybuchu Powstania Wielkopolskiego.
Dziś to właśnie tutaj, pod pomnikiem Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego, bydgoszczanie co roku spotykają się, by oddać hołd bohaterom 1918–1919. Od 1998 roku opiekę nad miejscem sprawuje Kujawsko-Pomorski Oddział Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego, a w 2008 roku grób i pomnik zostały odnowione dzięki wsparciu miasta.
