Fragment macewy z XVIII wieku został wyrzucony przy sprzątaniu ogródka. Takie historie w Starym Fordonie

• W Starym Fordonie przypadkowo odnaleziono unikalną, "błękitną" macewę, która okazała się najstarszym fragmentem nagrobka żydowskiego w Bydgoszczy.
• Płyta nagrobna, datowana na 1789 rok, pochodzi z dawnego cmentarza żydowskiego przy ul. Samotnej, który w przeszłości został zdewastowany i przekształcony w plac zabaw.
• Odkrycie to rzuca nowe światło na historię żydowskiej społeczności Fordonu i podkreśla znaczenie działań lokalnych pasjonatów w odzyskiwaniu pamięci o zapomnianych miejscach.

W starym Fordonie znaleziono błękitną macewę, najstarszą w Bydgoszczy

Macewa, czyli żydowska, najczęściej kamienna płyta nagrobna, została znaleziona przypadkiem, podczas sprzątania ogródka. Przez ostatnie dziesięciolecia mieszkańcy Starego Fordonu i miłośnicy lokalnej historii (która w przypadku dawnego trójkulturowego miasteczka nie raz okazuje się być ponadlokalną czy nawet światową) zdążyli przywyknąć do takich znalezisk. Ta jest jednak wyjątkowa. Ten element nagrobka pochodzi z cmentarza przy ul. Samotnej. To macewa błękitna - najstarsza w Bydgoszczy. Jest datowany na drugą połowę XVIII wieku. Znalazł go Damian Amon Rączka z Fundacji Synagoga w Fordonie-Dom Kultury.

- W zbiorach Fundacji Synagoga w Fordonie-Dom Kultury znajduje się dolny fragment nagrobka z cmentarza żydowskiego przy ul. Samotnej, znaleziony przeze mnie w rejonie ulicy Warneńczyka. Któryś z mieszkańców pozbył się części domowego ogródka wraz z kawałkiem nagrobka. Macewa z racji niebieskiego koloru, nazwana została „błękitną”. Podczas ostatniej wizyty aktywistów Forum Dialogu z Krakowa odczytaliśmy datę, która widoczna jest w środkowym rzędzie. Skrót głosi, że rok zapisano według skróconej rachuby = 549 czyli 5549=1788-1789. Tym samym posiadamy najstarszy fragment macewy w Bydgoszczy - opowiada Damian Rączka. 

Odczytano dokładną datę: 18 tewet 5549, 16 stycznia 1789.

Ten cmentarz żydowski w Starym Fordonie zamieniono na plac zabaw

W Fordonie, przy ul. Samotnej i Piastowej, znajdował się najstarszy znany cmentarz żydowski w obecnych granicach miasta. Wiadomo, że już w połowie XVII wieku fordońscy Żydzi korzystali z własnego miejsca pochówku. W źródłach z 1781 roku można przeczytać, że nekropolia opisywana jest jako istniejąca „od niepamiętnych czasów”. Do 1819 roku cmentarz służył również społeczności żydowskiej z samej Bydgoszczy. W 1921 roku teren nekropolii otoczony ceglanym murem obejmował powierzchnię 2,2 hektara.

Podczas II wojny światowej cmentarz został zdewastowany przez niemieckich okupantów. Z biegiem lat degradacja postępowała. Macewy wykorzystano do umacniania brzegów Wisły, niektóre mieszkańcy wykorzystywali z własnej inicjatywy, np. jako budulec budynków gospodarczych. 

W miejscu nekropolii (po rozjeżdżeniu terenu ciężkim sprzętem) powstał ogródek jordanowski, stanęła tam karuzela.

- Cmentarz żydowski znajduje się przy ulicy Samotnej w Fordonie. Onegdaj podjęto taką decyzję, aby wybudować tam ogródek jordanowski. Powstały betonowe konstrukcje piaskownicy, huśtawek a przez środek nekropolii wiodła mało gustowna alejka. Fordońskie dzieciaki szły bawić się na "parchol" Część macew wywieźli Niemcy, chociaż koronnych dowodów na to nie ma. Wiadomo, że przed przebudową cmentarza na plac zabaw, spychacz usunął stojące macewy w jedno miejsce. Z części nagrobków powstały dwa mało gustowne mury przy ulicy Frycza-Modrzewskiego. Reszta trafiła w ręce ludzi potrzebujących budulca. Okoliczni chłopi, którzy przyjeżdżali na Targowisko, chętnie zabierali większe macewy do swoich gospodarstw. Tam służyły jako chodniki lub części chlewików - opisuje Damian Amon Rączka, autor facebookowej stronie Starofordoński Spichlerz Historii.

Co się dzieje z cmentarzem żydowskim przy ul. Samotnej w Fordonie?

• Cmentarz został zamknięty w 1957 roku.
• W ostatnich latach, m.in. dzięki działalności lokalnych pasjonatów historii ze Stowarzyszenia Miłośników Starego Fordonu, na terenie dawnej nekropolii odnaleziono kilkanaście fragmentów nagrobków.
• W 2013 roku na miejscu cmentarza odsłonięto symboliczny pomnik. To głaz z tablicą, opatrzoną sześcioramienną gwiazdą Dawida oraz inskrypcją w językach polskim i hebrajskim: „W tym miejscu znajdował się cmentarz gminy żydowskiej w Fordonie, założony w pierwszej połowie XVIII wieku, zlikwidowany przez okupanta niemieckiego podczas drugiej wojny światowej”.

Co zobaczyć w Starym Fordonie?

Warto wybrać się na spacer po Starym Fordonie. Można zobaczyć m.in. najpiękniejsze więzienia w Polsce czy wybrać się na rejs łodzią po Wiśle.